Ý chính trong bài: 

• Bạn có tin rằng kiểu gắn bó hình thành từ thời thơ ấu sẽ theo ta mãi mãi? Bài viết bên dưới có thể sẽ thay đổi quan điểm của bạn!
• Khám phá những bằng chứng khoa học về sự thay đổi trong kiểu gắn bó ở người trưởng thành, cùng những yếu tố tác động đến sự thay đổi này.
• Dựa trên nghiên cứu của các chuyên gia từ Đại học Michigan, Basel và Syracuse, bài viết mang đến cái nhìn lạc quan về khả năng cải thiện các mối quan hệ.

Ngay từ lúc mới sinh ra, bạn đã được một người yêu thương chăm sóc, lo cho bạn từng miếng ăn, giấc ngủ, và quan trọng không kém là cả những cảm xúc của bạn. Thường thì đó là cha mẹ, đặc biệt là mẹ, nhưng cũng có thể là những người khác nữa. Họ nuôi nấng, dỗ dành, cho bạn ăn, giữ ấm, giữ sạch, và làm mọi thứ để bạn lớn lên khỏe mạnh về cả thể chất lẫn tinh thần. Tất nhiên, không ai là hoàn hảo, đôi khi họ cũng có thể mắc sai lầm (chẳng hạn như quên thay tã cho bạn), nhưng nhìn chung, nếu được chăm sóc tốt như vậy, bạn sẽ có một nền tảng tinh thần vững chắc để trưởng thành.

Theo thuyết gắn bó (attachment theory), niềm tin đối với người khác bắt nguồn từ chính những trải nghiệm thời thơ ấu và định hình các mối quan hệ trong tương lai. Không chỉ vậy, cách mà ta được nuôi dưỡng khi còn nhỏ còn góp phần tạo nên ý niệm về bản thân của mỗi cá nhân (sense of self). Nền tảng tính cách này sẽ theo bạn suốt cuộc đời, ảnh hưởng đến cách bạn tương tác với người khác cũng như hạnh phúc của chính bạn.

Liệu phong cách gắn bó có thay đổi theo thời gian?

Nhiều người cho rằng tính cách con người là bất biến, được hình thành từ những đặc điểm cố hữu. Tuy nhiên, nghiên cứu về sự phát triển ở người trưởng thành lại chỉ ra điều ngược lại. Khi nói về phong cách gắn bó (attachment style), có ít bằng chứng hơn về sự thay đổi của nó theo thời gian. Một mặt, vì phong cách gắn bó dựa trên các mối quan hệ, nên ta có thể cho rằng nó linh hoạt hơn so với các đặc điểm tính cách. Mặt khác, nếu được hình thành từ những tương tác ban đầu trong đời, nó có thể trở thành một phần cốt lõi khó thay đổi trong tính cách, ít bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài.

Với quan điểm cho rằng phong cách gắn bó thực sự có thể thay đổi, William Chopik (Đại học Bang Michigan), cùng với Rebekka Weidmann (Đại học Basel) và Jeewon Oh (Đại học Syracuse) (2024), đã tiến hành tổng hợp các tài liệu hiện có về sự thay đổi trong phong cách gắn bó ở người trưởng thành. Họ chỉ ra rằng gắn bó không an toàn có 2 kiểu chính (insecurely attached) – hoặc là sợ bị bỏ rơi (gắn bó lo âu – anxious attachment) hoặc cảm thấy không thoải mái khi gần gũi với người khác (gắn bó né tránh – avoidant attachment). Hơn nữa, thay vì dùng từ “phong cách”, Chopik và cộng sự sử dụng thuật ngữ “khuynh hướng gắn bó” (attachment orientations) – được hiểu là cách thức đặc trưng của một cá nhân khi tiếp cận các mối quan hệ xã hội.

Như các tác giả đã lưu ý, có nhiều lý do khiến một người không thay đổi khuynh hướng gắn bó của mình. Niềm tin của bạn dành cho người khác (và chính bản thân bạn) có thể là yếu tố khiến cho sự phát triển có xu hướng thiên về tính ổn định. Nếu bạn có kiểu gắn bó an toàn (securely attached), bạn sẽ có những tương tác tích cực, giúp củng cố thêm niềm tin của bạn vào con người. Nếu bạn có kiểu gắn bó né tránh, bạn sẽ có xu hướng tránh né những mối quan hệ có thể giúp bạn vượt qua sự ngại ngần trong việc gần gũi với người khác. Còn nếu bạn có kiểu gắn bó lo âu, bạn có thể bóp méo những mối quan hệ tốt đẹp trong niềm tin rằng mọi người không quan tâm đến bạn. Tuy nhiên, bất chấp tất cả những điều này, Chopik và cộng sự cho rằng “có rất nhiều bằng chứng cho thấy khuynh hướng gắn bó không phải là gì đó bất biến từ khi sinh ra.”

Bằng chứng cho sự thay đổi

Nhóm nghiên cứu do Đại học Bang Michigan dẫn đầu đã xem xét các bằng chứng từ cả nghiên cứu theo chiều dọc (theo dõi đối tượng theo thời gian) và nghiên cứu cắt ngang (so sánh các nhóm đối tượng tại một thời điểm) ở nhiều độ tuổi trưởng thành khác nhau. Họ kết luận rằng, trên thực tế, con người, tính trung bình, có xu hướng dịch chuyển theo hướng gắn bó an toàn hơn theo thời gian. Tuy nhiên, không thể dự đoán chắc chắn liệu một cá nhân cụ thể nào đó có thay đổi hay không dựa trên những mô hình chung này, bởi lẽ tác động từ các biến số không quá lớn. Chính vì vậy, điều thú vị hơn là tìm hiểu nguyên nhân vì sao một người lại thay đổi. Dẫu cho con người vẫn luôn có xu hướng để cho phong cách gắn bó ảnh hưởng đến các mối quan hệ của mình, chúng ta nhìn chung vẫn trưởng thành hơn theo thời gian, ta trở nên dễ chịu hơn và ổn định hơn về mặt cảm xúc một cách tự nhiên, cũng như được dần được điều chỉnh theo những trải nghiệm trong cuộc sống.

Hãy nghĩ về lần gần nhất mà ai đó bất ngờ giúp bạn cảm thấy tốt hơn về bản thân. Có thể bạn đang đi dạo trên phố và tình cờ gặp lại một đồng nghiệp cũ đã nhiều năm không gặp. Sau màn chào hỏi đầy niềm nở, họ chia sẻ với bạn kỷ niệm về lần bạn đã giúp đỡ họ rất nhiều, đến mức thay đổi cả cuộc đời họ. Chính bạn đã giúp họ, nhưng việc họ chia sẻ kỷ niệm này chắc chắn đã mang lại cho bạn cảm giác phấn chấn, yêu đời. Không chỉ vậy, bạn còn có thêm một chút tự tin vào khả năng xây dựng mối quan hệ của mình.

Khả năng định hình lại khuynh hướng gắn bó của những trải nghiệm tích cực có thể được thể hiện qua Mô hình Tăng cường An toàn Gắn bó (Attachment Security Enhancement Model). Mô hình này chỉ ra rằng: “Sự lo âu trong gắn bó có thể được giảm thiểu thông qua những trải nghiệm bồi đắp cảm giác an toàn cho bản thân (một quá trình nội tâm) trong cuộc sống hàng ngày.” Mặc dù bạn nhìn nhận các mối quan hệ qua lăng kính của khuynh hướng gắn bó, từ đó ảnh hưởng đến cách bạn cảm nhận các sự kiện, nhưng chỉ một tác động nhỏ từ một trong những sự kiện ấy cũng có thể tác động trở lại lăng kính ấy.

Con người cũng có thể chuyển sang phong cách gắn bó an toàn hơn khi chủ động tìm kiếm những thay đổi tích cực trong các mối quan hệ của mình. Điều này có thể xuất phát từ mong muốn hoàn thiện bản thân, hay được diễn ra do sự xúc tác và nâng đỡ từ đối phương khi ta đang ở trong một mối quan hệ. Sau một sự kiện gây xáo trộn, nửa kia của một người có khuynh hướng gắn bó lo âu có thể trấn an họ về mặt cảm xúc, điều này giúp “gia tăng sự gần gũi và cảm giác an toàn.”

Mặc dù khả năng thay đổi trong khuynh hướng gắn bó nhận được sự ủng hộ cả về mặt lý thuyết lẫn thực tiễn, một số hạn chế trong các tài liệu nghiên cứu vẫn còn tồn tại. Thứ nhất, nhiều nghiên cứu được thực hiện trên đối tượng là thanh niên, hoặc có thể là người lớn tuổi, nhưng hiếm khi tập trung vào phần lớn những người ở độ tuổi trung niên. Thứ hai, các mối quan hệ được nghiên cứu thường chỉ giới hạn trong phạm vi các mối quan hệ lãng mạn. Tuy nhiên, nhìn chung, kết quả vẫn nghiêng về hướng tốt khi “con người có khuynh hướng thay đổi trở nên gắn bó an toàn hơn trong suốt cuộc đời”.

Ứng dụng khuynh hướng gắn bó vào cuộc sống 

Nếu bạn hài lòng với khuynh hướng gắn bó hiện tại của mình, bài viết này cho thấy nó sẽ ngày càng tốt hơn, miễn là không có những sự kiện bất ngờ nào có thể làm chệch hướng quỹ đạo của bạn. Tuy nhiên, nếu bạn đang tìm kiếm sự “bù đắp” về mặt tinh thần, từ người đồng hành hiện tại hoặc từ một người nào đó bạn chưa gặp, thì việc nhận ra rằng bạn không nhất thiết phải giữ cách nhìn nhận các mối quan hệ như hiện tại có thể tiếp thêm cho bạn rất nhiều động lực.

Có lẽ bước đầu tiên là đánh giá trung thực xem bạn đang ở đâu trên hai phương diện lo âu và né tránh trong khuynh hướng gắn bó. Bạn có đang để nỗi sợ bị bỏ rơi ngăn cản bạn khám phá những cơ hội mới, gặp gỡ những người có thể giúp bạn vượt qua sự bất an của mình hay không? Hãy trao cho người khác cơ hội để tác động đến cách bạn nhìn nhận về các mối quan hệ và về chính bản thân mình. Điều này có thể khởi đầu cho một quá trình, từng bước một, giúp bạn có được cảm giác an toàn – điều mà có thể bạn đã thiếu thốn trong những năm tháng đầu đời.

Một điều hữu ích nữa cần biết là sự bất an trong gắn bó có thể bắt nguồn từ những sự kiện đã xảy ra từ rất lâu, trước cả khi bạn nhận thức được tác động của chúng đối với bản thân. Mặc dù bạn có thể tin rằng cách bạn cư xử trong các mối quan hệ phản ánh điều gì đó về bản chất con người bạn, tất cả những điều đó đã xảy ra khi bạn còn quá nhỏ để có thể tự quyết định số phận của mình. Nhưng giờ đây, khi đã trưởng thành, bạn có thể thay đổi điều đó.

Tóm lại, thay đổi nhân cách là một quá trình diễn ra liên tục trong suốt cuộc đời, phản ánh những yếu tố đã góp phần định hình nên con người bạn. Và quan trọng hơn cả, đó cũng là một quá trình có thể nhào nặn, giúp bạn đạt được sự “tròn đầy” hơn trong tương lai.

Tác giả: Susan Krauss Whitbourne PhD, ABPP
Biên dịch: Đào Thị Nguyên Hoàng – Thạc sĩ Tâm lý học
Biên tập: AGATE
Theo Psychology Today