Trong cuốn hồi ký của mình, Martin Seligman kể lại rằng chính lời trách móc của cô con gái nhỏ khi hai bố con cùng làm vườn đã gieo mầm cho Tâm lý học Tích cực. Cô bé nói: “Nếu con có thể ngừng mè nheo, thì bố cũng có thể bớt gắt gỏng đi chứ.” Nhiều năm nghiên cứu về bất lực tập nhiễm (learned helplessness) ở động vật và chứng trầm cảm ở con người đã khiến Seligman trở nên ủ rũ, thiếu kiên nhẫn và hay chỉ trích – đến mức ngay cả cô con gái Nikki năm tuổi cũng nhận ra.

Ông bắt đầu tự hỏi, nếu thay vì nghiên cứu về nỗi bất hạnh, ông nghiên cứu về hạnh phúc thì sao? Thay vì nghiên cứu về thất bại, ông nghiên cứu về thành công thì sao? Và thay vì nghiên cứu về bệnh tật, ông nghiên cứu về sức mạnh thì sao? Có lẽ, tâm lý học có thể bớt tập trung vào các chứng loạn thần kinh, bớt phụ thuộc vào thuốc chống trầm cảm, và trở nên hữu ích hơn. Có lẽ, ông có thể thay đổi cuộc sống của chính mình và định hướng lại ngành nghề này. “Và thế là, tâm lý học tích cực đã đến với tôi như một sứ mệnh, thôi thúc tôi hành động.”

Như vừa tìm thấy chân lý, bằng lòng nhiệt huyết của mình, Seligman nhiệt tình truyền bá những hiểu biết mới của mình đến các tổ chức, đồng nghiệp, giới chuyên môn và cả công chúng. Trong suốt ba thập kỷ, ông đã viết hàng chục bài báo và sách được bán chạy, thành lập một trung tâm nghiên cứu để thu hút những người cùng chí hướng, đồng thời giới thiệu tâm lý học tích cực đến các công ty, trường học, bệnh viện và cả quân đội.

Tâm lý học tích cực tin rằng hạnh phúc không chỉ là một cảm giác mơ hồ, mà nó có thể được định nghĩa rõ ràng, đo lường được và giảng dạy được. Hạnh phúc bao gồm những cảm xúc tích cực (Positive emotions), sự say mê trong công việc (Engagement), các mối quan hệ tốt đẹp (good Relationships), ý nghĩa cuộc sống (Meanings) và những thành tựu (Achievements) (mô hình PERMA). Mức độ hạnh phúc có thể được đo lường bằng các bảng hỏi, và chúng ta có thể học cách để hạnh phúc hơn.

Hạnh phúc không chỉ đơn thuần là cảm giác vui vẻ, nó còn mang lại nhiều lợi ích khác. Các công ty hoạt động hiệu quả hơn, binh lính trở nên kiên cường hơn, học sinh học tập hăng hái hơn và các cặp vợ chồng hạnh phúc hơn khi họ biết cách tạo dựng và duy trì hạnh phúc. 

Seligman thậm chí còn đưa ra một công thức đơn giản để giải thích hạnh phúc: H = S + C + V. Trong đó, mức độ hạnh phúc của một người (Happiness) được quyết định bởi đặc tính di truyền (genetic Set point) cộng với hoàn cảnh sống (Circumstances) và cộng thêm những yếu tố mà chúng ta có thể tự kiểm soát (factors under Voluntary control).

Các nhà tâm lý học nhận thấy rằng con người thường có xu hướng ghi nhớ những chuyện không vui, những thất bại và nỗi thất vọng nhiều hơn là những thành công của mình. Điều này gọi là sự thiên vị tiêu cực (negativity bias). Khái niệm này gần đây được John Tierney và Roy F. Baumeister mô tả trong cuốn sách “The Power of Bad: How the Negativity Effect Rules Us and How We Can Rule It.” (2019).

Các nhà tâm lý học tích cực khuyên rằng: Đừng để sự bi quan lấn át, hãy ghi nhớ những điều tốt đẹp, biết ơn những gì bạn đang có và tập trung vào điểm mạnh của bản thân – hãy thay đổi cách bạn nhìn nhận thực tế và cuộc sống. Đây là một triết lý lạc quan phù hợp với thế giới phương Tây ngày càng phát triển. Nó là một sự thay thế cho lối tư duy tiêu cực vốn cần thiết cho tổ tiên chúng ta ở thời kỳ đồ đá, và cũng là giải pháp cho tình trạng trầm cảm đang ảnh hưởng đến cuộc sống của người Mỹ trong “Thời đại u sầu” (Age of Melancholy) hiện nay. Seligman cho rằng thay vì quá tập trung vào tăng trưởng kinh tế, nước Mỹ phải quan tâm hơn đến hạnh phúc của người dân. Vào tháng 1 năm 2000, Seligman và các đồng nghiệp đã đưa ra một tuyên bố mạnh mẽ trên tạp chí American Psychologist: “Tâm lý học không chỉ là một nhánh của y học nghiên cứu về bệnh tật hay sức khỏe; nó rộng lớn hơn thế. Tâm lý học liên quan đến công việc, giáo dục, sự thấu hiểu, tình yêu, sự phát triển và vui chơi.”

Không giống như những quan niệm trước đây về hạnh phúc, tâm lý học tích cực nói về hạnh phúc dựa trên bằng chứng khoa học vững chắc. Chuyên ngành này sử dụng các phương pháp nghiên cứu của khoa học xã hội hiện đại như khảo sát, nghiên cứu dọc theo thời gian (longitudinal studies), phân tích tổng hợp, thí nghiệm trên động vật, chụp ảnh não, đo hormone và nghiên cứu trường hợp (case study). Gần đây, Seligman còn tiến xa hơn bằng cách phân tích dữ liệu lớn các từ ngữ trên Facebook và các mạng xã hội khác. Ông và các cộng sự đã xây dựng một chương trình giảng dạy về sự tích cực. Các nhà nghiên cứu đã chứng minh được rằng việc rèn luyện tinh thần lạc quan mang lại nhiều lợi ích bất ngờ, và họ cũng đo lường được hiệu quả của những chương trình huấn luyện này. 

Áp dụng những nguyên tắc của tâm lý học tích cực, Công ty Bảo hiểm Nhân thọ Metropolitan đã tuyển dụng được những nhân viên bán hàng hiệu quả nhất, những người không dễ dàng bỏ cuộc dù bị từ chối nhiều lần. Học viện Quân sự West Point đã dự đoán được những học viên nào có khả năng bỏ học sau chương trình khắc nghiệt vào mùa hè. Những người lính ngoài chiến trường cũng hồi phục nhanh hơn từ chứng rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Trẻ em ở các trường học của Úc bớt lo lắng và hào hứng tham gia các hoạt động hơn sau khi được huấn luyện thường xuyên các kỹ năng nền tảng của tâm lý học tích cực. Sự lạc quan còn là một yếu tố dự báo khả năng thành công trong lĩnh vực thể thao và thậm chí giúp bệnh nhân tim sống lâu hơn. Seligman khẳng định, “Hạnh phúc không chỉ là một cảm giác dễ chịu, nó còn mang lại những điều tốt đẹp.”

Tác giả: Peter Gibbon
Lược dịch trích đoạn: Đào Thị Nguyên Hoàng – Thạc sĩ Tâm lý học
Biên tập: AGATE
Theo NEH